Wydanie przez Innocentego II tzw. bulli gnieźnieńskiej

Bulla – dekret papieski; jest ważnym dokumentem, a nazwa ta pochodzi od łacińskiego słowa "bulla" (D. bullae). Wyraz ten został zapożyczony dwukrotnie do polskiego języka: najpierw w okresie średniowiecza jako "buła", a potem w XIX wieku przyjął współczesną postać "bulla" - wymawianą z przedłużoną spółgłoską [l]. Nazwa ta ma związek zarówno z łacińskim, jak i polskim terminem dla okrągłej metalowej pieczęci (zwykle ołowianej), która była dołączana do tych dokumentów. Łacińskie "bulla" pierwotnie oznaczało po prostu "coś okrągłego", zwłaszcza "pęcherzyk powietrza" lub "bańkę na wodzie". Na tej podstawie rozwinęło się specjalistyczne znaczenie "okrągłej pieczęci" w kontekście urzędowym, a następnie na nazwę samego dokumentu przez metonimię.
Jednym z najbardziej znanych przykładów takiego dokumentu w Polsce jest Bulla gnieźnieńska, wydana przez papieża Innocentego II w Pizie 7 lipca 1136 r., potwierdzająca posiadłości arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Dokument ten został napisany w języku łacińskim, ale zawiera ponad 400 zapisów w języku polskim, głównie nazw osobowych (antroponimów) i miejscowych (toponimów). Ten obszerny materiał onomastyczny daje nam cenne informacje na temat systemu fonetycznego, słowotwórczego i leksykalnego wczesnośredniowiecznego języka polskiego. Aleksander Brückner, doceniając wartość Bulli gnieźnieńskiej dla badań nad przeszłością języka polskiego, określił ją mianem "złotej bulli języka polskiego". Ten zabytek, który otwiera erę pisemną języka polskiego, przetrwał do dziś i jest przechowywany w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie.

Bulla gnieźnieńska jest jednym z najcenniejszych zabytków polskiej historiografii, stanowiącym istotne źródło do poznania kultury, stosunków społecznych oraz organizacji Kościoła polskiego w XI i XII wieku. Jest również ważnym dokumentem dla językoznawców, ponieważ zawiera około 410 polskich nazw miejscowych i osobowych zapisanych w formie oryginalnej. Bulla gnieźnieńska ma ogromne znaczenie dla rozwoju piśmiennictwa polskiego, kończąc okres polszczyzny przedpiśmiennej i rozpoczynając epokę piśmiennictwa. Dodatkowo, dokument ten stanowi ważny materiał badawczy dla studiów nad słowotwórstwem i początkami polskiej ortografii. Aleksander Brückner, językoznawca, nazwał ją "złotą bullą języka polskiego".

Geneza bulli

Na początku lat 30. XII wieku arcybiskup magdeburski Norbert z Xanten wykorzystał sprzyjającą okoliczność, że duchowni polscy i książę Bolesław Krzywousty poparli antypapieża Anakleta II. Norbert dążył do przejęcia kontroli nad archidiecezją gnieźnieńską i posiadania władzy nad nią. Wspierał swoje roszczenia przedstawiając w Kurii serię fałszerstw z XI wieku, które rzekomo udowadniały podległość diecezji poznańskiej pod arcybiskupstwo magdeburskie. Pierwsza bulla została przygotowana w 1131 r., ale nigdy nie została wprowadzona w życie. W kolejnych latach dążył do jeszcze silniejszego przejęcia nadzoru nad Kościołem polskim. Papież wezwał polskich biskupów do stawienia się w Rzymie, ale kiedy ci odmówili, 4 czerwca 1133 r. Innocenty II wydał bullę "Sacrosancta Romana", która potwierdzała prawa arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem polskim i nad planowanymi diecezjami pomorskimi. Bulla ta weszła w życie następnego dnia.
Po śmierci Norberta w 1134 r., na skutek długotrwałych działań dyplomatycznych Bolesława Krzywoustego i arcybiskupa Jakuba ze Żnina, Innocenty II wydał 7 lipca 1136 r. bullę Ex commisso nobis a Deo, która uniezależniała Kościół gnieźnieński od Magdeburga. Istotnym czynnikiem przyczyniającym się do tego decyzji było spotkanie w Merseburgu w 1135 r., podczas którego Krzywousty złożył hołd cesarzowi Lotarowi III, oraz unieważnienie bulli z 1133 r. podczas synodu w Pizie w 1135 r.

Zawartość

W Bulli zostały wymienione posiadłości przypisane arcybiskupowi gnieźnieńskiemu. Są one określone przez ponad 400 nazw miejscowych, takich jak prowincje, grody i wsie. Wśród nich znajdują się Żnin, Dochanowo, Stare Biskupice, Sadowo i inne.

Wspomniano również nazwiska osób, takich jak rycerze, chłopi, goście i rzemieślnicy - mieszkańcy lub podlegli temu arcybiskupowi.

Do arcybiskupstwa należały m.in. prowincja Żnin, która obejmowała dziesięciny, targi, jeziora oraz pełną władzę świecką, a w skład jej wsi wchodziły: Grochowiszcza z takimi posiadaczami jak Dziurzewic (lub Durzewic), Radzięta, Mysłak, Sirak; Starzy Biskupicy z takimi jak Stawosz, Rus, Suł, Białowąs, Witosza, Pęcisz, Smarsk, Miłoch, Kraik, Niegłos, Koniusz, Dał (lub Dal), Marłek, Krzyż, Fozdziech, Redzięta, Smogorz, Domk, Dzigoma, Kobyłka, Parzech, Kłobuczek, Pępik, Kędzierza, Komor, Zdomir, Będzieciech, z których niektórzy żyją w Zagorzynie; Czaple z takimi jak Krzos, Smarz, Czyrzniela, Zdziewuj, Sulek (lub Sułek), Miłochat (lub Miłoczat), Chrap, Dłotla, Taisz, Goły, Siedlon, Kościoł, Milich, Lederg, Sulirad, Puka. Również Żyrdnicy z takimi posiadaczami jak Karna, Dobek, Milej, Snowid, Targosza, Cirzpisz, Mieszek, Męcina, Łowęta (...) Również Sadowo z takimi jak Stanoch, Pizla (lub Pizła), Boruch, Wojan, Dargorad, Radost, którego pierworodnym (synem) jest Rpisz, Niezda, Wilkosz, Żerzucha, Radosz, Rusowic (...) obowiązek koniuszy pełnią: Gościwuj, Wojuta, Niezamysł z trzema braćmi, Goszczon, Dziadk, Radost, Mękosza, Nadziej, Mozuta. Łagiewnikami zaś są: Krzyżan i Sobik z braćmi, Bolech z braćmi. Chłopami zaś są: Modlęta, Smogorz, Gniewosz z braćmi, Ćmina z bratem, Piskla, Maruszk, Sędziej, Domawuj, Cikarzewic, Smogorz, Witosz, Rusota z synami i braćmi (...) Ci zaś są cieślami: Wrzeszcz, Cis, Dułgota, Doman, Golijan, Gośćmi zaś ci są: Połk, Pokaj, Cieszęta, Łazina, Smarz, Złymysł, Uściech, Męcisz, Godzina, Pęcień, Czyrzniech, Modlic, Goszczon, Dobiesz z synami, Miłosz, Kwasek. Rycerzami także są: Soba (lub Sobia), Stoigniew, Żegost, Męcisz (...).